Фенилкетонурия (ФКУ)-относится к наследственным болезням обмена. На этот раз мы хотели рассматривать литературные данные о фенилкетонурии.
Мы, считаем, что клинико-генетическое изучение этой болезни в наших условиях имеет большое теоретическое и практические значение.
Өнөө үе хүртэл ном сударт бичигдсэнийг тоймлон авч үзвэл фенилкетонури өвчний тухай нэгдмэл нэгэн бодол үгүй байна. 1934 онд Foiling шээсэзрээ фенилгровиноградын хүчлийг ялгаруулагч, ой ухааны хомсдолтой өвчтөний тухай бичжээ. Уул өвчний шалтгаан элгэнд нийлэгшин бий болдог фенилаланин 4-гидроксилаза фермент байхгүйгээс болдог байна. Фенилаланин гидроксилаза фермент байхгүйгээс болж элгэнд фенилаланин амин хүчил тирозин аминхүчилд хувирах чиг хямралд ордог. Фенилаланин исэлдэх нь зөвхөн элэгний эсийн митохондрит явагддаг юм. Энэ өвчний клиникийн гол шинж тэмдэг нь ой ухааны хомсдол бөгөөд усан тэнэг, мангуу тэнэг хүртлээ ой ухаан нь хомсдсон байдаг байна. Гэвч зарим үед ой ухаан хомсдоогүй байж болно. Ой ухааны хомсдолын дараа татах шинж тэмдэг байдаг. Өвчтэй хүүхдийн 1/3 хувь орчимд эпилепси маягийн уналт ажиглагдана. Фенилкетонури өвчтэй хүүхдэд голдуу фенилпировиноградын эпилепси гэгч ажиглагддаг юм. Эпилепси маягийн уналт нь ой ухааны маш гүнзгий хомсдолтой хүүхдэд тохиолддог нь батлагджээ. W.Centerwall, S.Centerwall. Partington 1961 Jerwis 1963 Kangetal. 1965 нарын үзэж байгаагаар фенилкетоиури өвчний үед эпилепси маягийн уналт 20-40% тохиолддог байна. Хүний бие махбодод орж буй (Хоолны) уураг нь 5-8% фенилаланин агуулсан байдаг. Эрүүл үед фенилаланины багахан хэсэг нь жинхэнн уургийн молекул бий болоход оролцдог байхад ихэнх хэсэг нь тирозин "аминхүчилд хувирдаг юм, фенилаланины хэрэглэгдэх дундаж хэмжээ, хүүхдэд 90 мг/кг, эмэгтэйд 0,22 г, эрэгтэйд 0,3-1,1 г байдаг. Фенилкетонури өвчний үед фенилаланины хэмжээ цусны ийлдсэнд 8 мг%-70 мг% хүртэл (эрүүл хүнд 2 мг% -аас хэтрэхгүй) нэмэгддэг байна.
Фенилкетонури өвчний үе дэх бодисын солилцооны хямрал
Эрүүл мах бодод фенилаланины задрал нь элгэнд фенилаланин гидроксилжих урвалаас эхлэх бөгөөд энэ нь заавал фенилаланин гидроксилаза ферментийн оролцоотойгоор 2 үе шат болж явагддаг. Дурдсан фермент нь тогтворгүй (лабильный тогтвортой) стабильный 2 хэсгээс тогтдог юм. Нэгдүгээр нь зөвхөн элгэнд, хоёр дугаар нь булчин, тархи мэт бусад эрхтнүүдэд байдаг ажээ. Дээр дурдсан урвалын кофактор нь никотина-мид-адениндинуклеотид (НАД), фолиевийн хүчилтэй төсөөтэй птеридины төрлийн бодис хоёр болно. Фенилкетонури өвчний үед птеридин дутагдаагүй Птеридин үүсэн бий болоход фенилпировиноградын хүчил оролцдог нь сонирхолтой байна. Фенилаланин гидроксилжих урвал нь хүчилтөрөгчийн оролцоотойгоор дараахь тэгшитгэлээр явагдана. ТПН-Н+Н+02+фенилаланин ТПН++Н20+Тирозим Хөврөлийн элгэнд фенилаланин гидроксилжих урвал явагдахгүй харин төрсний дараа үүсч аажим нэмэгдсээр насанд хүрэгчдийнх шиг идэвхтэй болсон байдаг байна. Нярай хүүхдэд ялангуяа дутуу төрсөн хүүхдүүдэд фенилаланины хэмжээ тэдгээрээс арай ахмад хүүхдүүдийнхийг бодвол их, мөн хөхүүл хүүхдэд ч гэсэн сургуулийн насны хүүхдүүдийнхийг бодвол их байдаг байна. Фенилкетонури өвчний үед фенилаланин гидроксилаз ферментээр исэлдэхийн хямрал нь мөнхүү аминхүчлийн солилцооны бусад замаар хувирах урвалыг ихэсгэдэг байна. Фенилпировиноградын хүчил фенилсүүний, фенилцууны хүчил болон хувирч өвчтөний шээсээр ялгарч эхэлнэ. Зарим эрдэмтдийн үзэж байгаагаар фенилкетонури өвчний үед тархины гэмтлийн зэрэг нь цусан дахь фенилпировиноградын фенилсүүний ортоокси фенилцууны фенилаланины хэмжээнээс хамаардаггүй байна. Цусан дахь фенилаланины илүүдэл нь тирозин ба кетоглютарын хүчлийн хэт аминжихийг саатуулж параоксифинилпировиноградын хүчил үүсэхэд хүргэдэг байна. Эдгээр урвалуудын кофактор нь фосфопиридоксаль юм. Тирозин орлуулагдах аминхүчил учраас хоол хүнсний зүйлээр бие мах бодод хангалттай орж байдаг. Мөн бага хэмжээгээр фенилалании элгэнд задарснаас үүсч байдаг. Тэглээ ч фенилкетонури өвчний үед өвчтөний цусан дахь тирозины хэмжээ буурсан байдаг байна. Элгэнд фенилпировиноградын болон, Параоксифенилпировиноградын хүчил хуралддаг байна. Энэ хүчлийн исэлдэх процесс нь аскорбины хүчил ба В12-витамины нөлөөгөөр идэвхжсэн уургийн хоёр бүлгээс тогтдог ферментийн оролцоотойгоор явагдана. Фенилкетонури өвчтэй хүнд бодисын солилцооны бүтээгдэхүүнүүд илүүдэл болон хуралдах нь тирозиноос меланин гэгч будагт бодисын үүсэхийг хямруулж албинизм (хялман) болоход хүргэдэг. ДОФА-декар боксилаза ферментийн идэвх саатсанаас бөөрний дайвар булчирхайн тархилаг давхрын даавар адреналин, норадреналины дутагдал бий болдог байна, Фенилкетонури өвчнийг судалж байхад болон бусад өвчин эмгэгүүдийг судлах явцад фенилаланин, тирозин, триптофан гурван үнэрт аминхүчлийн солилцоо харилцан хамааралтай байдгийг илрүүлжээ. Энэ нь хавдар, лейкоз, дауны өвчин хэрлэг, элэгний өвчнүүд, сэтгэцийн өвчнүүдийн үед энэ гурван аминхүчлийн солилцоо хямарч байгаагаар батлагдаж байна. Мөн фенилаланин гидроксилжих болон триптофанаас серотонин үүсэх нь нэг ерөнхий ферментийн оролцоотойгоор явагддаг нь нотлогджээ.
Тирозин а-кетоглютарын трансаминазын тусламжтайгаар зөвхөн тирозин аминжаад зогсдоггүй бас фенилаланин, триптофан аминждаг байна. Үүнээс үндэслэн тирозин а-кетоглютарын трансаминазын идэвх саатдагийг фенилаланин тирозинтой өрсөх урвал явагддагтай холбоотой гэж үзэж болох байна. Учир нь гэвэл фенилкетонури өвчний үед өвчтөний цусанд фенилаланины хэмжээ эрс ихэссэн байдаг. Мөн ийм байдлаар серотониний үүсэлтийн хямралыг тайлбарлаж болмоор байна. Уул өвчний үед бодисын солилцооны хоёрдогч хямралууд нь цусан дахь фенилаланины хэмжээ бууруулах тусгай хоол хэрэглэхэд эргэн алга болж байжээ. Үүнээс гадна эдгээр аминхүчлүүдийн солилцооны завсрын бүтээгдхүүнүүд тэдгээрийн солилцоонд оролцдог ферментийн идэвхэд харилцан нөлөө үзүүлдэг байна. Тухайлбал фенилаланин тирозины солилцооны завсрын бүтээгдэхүүний илүүдэл нь триптофанпиролаза ферментийн идэвхийг саатуулдаг байна. Мөн 5-окситриптофан декарбоксилазын идэвхийг саатуулдаг байна. Ферментүүдийн идэвх саатсантай уялдаж төв мэдрэлийн системийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог серотонин болон никотинамид (витамин РР) үүсэх явц хямралд орно. Үүний зэрэгцээ фенилаланин ба тирозин хамсран бөөрний болон гэдэсний нэг хэсгээр шимэгддэг тухай мэдээ байна. Фенилкетонури өвчний үед гэдсэнд фенилаланин, тирозин, триптофан аминхүчлүүдийн шимэгдэлт нь нэгэн зэрэг хямарч байсныг тэмдэглэжээ. Тэгтэл харин энэ гурван аминхүчлийн хооронд өрсөлдөх харьцаа бий гэдэг мэдээ бас бий. Тэмдэгт фенилаланин болон фенилпировиногродын хүчил нь уургийн молекулд тирозин аминхүчлийн opoxыr саатуулж бас төв мэдрэлийн системд серотонин үүсэхийг саатуулж байжээ. Иймд фенилкетонури өвчний үед, хөгжиж буй уураг тархины уургийн нийлэгшлийг хямруулах нь эргэлзээгүй юм. Фенилаланины илүүдэл нь төв мэдрэлийн системд зөвхөн тирозин аминхүчлийн уургийн молекулд орохыг саатуулаад зогсохгүй гистидин, аргинин орнитин зэрэг бусад аминхүчлийг мөн саатуулдаг байна. Зарим судлаачдын ажлаас үзэхэд фенилаланин, тирозин аминхүчлүүдийг задлагч ферментүүдийн изофермент байж болох юм гэж бодох бололцоотой болгож байна. Тусгаар ферментүүдийн идэвхийн хувийн ялгаанаас хамаарч фенилаланин, тирозин, триптофан аминхүчлүүдийн солилцоо янз бүрийн өвчтөнд янз бүр байх бөгөөд энэ нь өвчний эмнэл зүйд тусч байх ёстой юм.
Зарим ферментүүд зөвхөн нэг субстратыг задлах биш харин хэдэн янзын субстратад үйлчилдгийг тогтоожээ. Тухайлбал лактатдегидрогеназ фермент сүүний хүчлийг задлахаас гадна мөн фенилпировиноградын хүчлийг задалж болно. Өвчтөнүүдэд энэ чанар янз бүрээр илрэх бөгөөд бие мах бодын өвчлөл болон бодисын солилцооны явцад тусахгүй байж чадахгүй юм. Зарим ферментүүдийн идэвх дарангуйлагдсанаас үнэрт аминхүчлүүдийн солилцооны бүтээгдэхүүнүүд илүүдэл болон хуримтлах нь янз бүрийн өвчтөнүүдэд хэлбэлзэж болох бөгөөд өвчний ерөнхий эмнэл зүйд тусч байх ёстой. Эд бүгдээс үндэслэн ген бололцоот фенотипийг тодррхойлдог гэсэн санаатай нийлж болохоор байна. Фенилкетонури өвчний үе дэх ой ухааны хомсдолын үндсэн шалтгаан нь тухайн янз бүрийн бодол бий авч зарим эрдэмтэд адреналин, норадреналин, серотокин, итирамин, дофами зэрэг биологийн аминуудын хоёрдогч хямрал нь үндсэн шалтгаан болдог гэж үзэж байна. Мэдрэлийн тогтолцооны эмгэг үүсэн бий болоход РР витамин оролцдог бөгөөд түүний солилцоо фенилкетонури өвчний үед мөн хямарна. Фенилкетонури өвчний үед миелин үүсэх процесс дутагддаг бөгөөд тирозины дутагдал нь тархины миелин процессыг хямралд оруулж ой ухааны хомсдол үүсгэдэг гэж үзэж байна. Фенилаланин болон тирозин аминхүчлийн фенолын бүлэг нь окситоцин, вазопрессин ззрэг дааврын нийлэгшлийн идэвхт нөлөөлдөг гэдэг нь мэдэгдэж байна. Бие махбод дахь дааврын хэмжээ өөрчлөгдөх нь өвчтөний хөгжихөд нөлөөлөөд зогсохгүй ой ухааны хомсдол бий болгож болно. Фенилаланин болон тирозин аминхүчлийн фенолын бүлэг нь РНК-аза ферментийн нийлэгшлийн идэвхэд нөлөөлдөг тэгснээрээ мэдээллийг холбох болон уураг нийлэгжихэд нөлөөлж болно. 1953 онд фенилаланин аминхүчлийн бага хэмжээгээр агуулсан сувиллын хоолоор фенилкетонури өвчнийг анх удаа амжилттай эмчилжээ. Фенилаланин аминхүчлийг бага хэмжээгээр агуулсан уургийн гидролизат болох цимогран нь сувиллын хоолоор эмчлэхийн эх үндэс болж байв. Цимограны найрлагад бага хэмжээний фенилаланин болон нүүрсус, өөх тос, кальцийн давс, фосфор, кали, магни, төмөр, цайр, зэс иод зэрэг агуулагддаг байна. Цимограныг хоногт биеийн нэг кг жинд 10 г ноогдохоор өгнө. Эмчилгээнд гипофенат, лофеналак, кетонил, цимогран, минофен, лофемилк фенитол зэрэг бэлдмэлийг өргөнөөр хэрэглэх болов. Дээр дурдсан зохиолуудаас үзэхэд фенилкетонури багагүй судлагдаж байгаа бөгөөд хэрэв зөв оношлон эмчилгээг эрт эхэлбэл бүрэн эмчлэгддзг, удамшлын эмгэг гэдгийг дурдах хэрэгтэй.
Бид энд аминхүчлийн солилцооны хямралаас шалтгаалах, удамшдаг эмгзг фенилкетонурин өвчний талаар гарсан зарим ном хэвлэлийн тоймыг авч үзэв. Фенилкетонури өвчний клиникийн гол шинж тэмдэгт ухаан хомсдол, татан ойчих, арьсны эмзэгшил (экзема, диатеза) голчлон тохиолддог бөгөөд оношлогоо нь клиникийн үзлэг биохими, генетикийн аргууд дээр үндэслэгдсэн байна. Орчин үеийн Анагаах ухаанд тухайлбал молекулын биохими, генетик, цитологийн аргыг хэрэглэсний үр дүнд урьд өмнө танигдахгүй байсан олон эмгэгийн эмнэл зүйг танин мэдсэний нэгэнд фенилкетонури өвчин зүй ёсоор орж байгаа юм. Бидний хийсэн судалгааны урьдчилсан үр дүнгээс үзэхэд манайд уг өвчин төдий л зөв оношлогдож чадахгүй байгаа нь нотлогдлоо. Аминхүчлийн солилцоо, уургийн нийлэгжих процесс юуны өмнө хямралд орж улмаар хувь хүний ухаан санааны эргэшгүй хомсдолоор шувтардаг фенилкетонури өвчнийг сайн судлах нь дан голдуу махан хоолыг удамшил болгон хэрэглэж зуршсан манай нөхдөлд онол практикийн үнэлж баршгүй ач холбогдолтой гэж үзэж байна.
С.А. Нейфах, A.М.Шапошнаков. Биохимико-генетнческие представления о фенилпировиноградной олигофрений. Журнал неврапоталогмя и психиатрмя, 1965, № 7, с 1104
Антоиа Хорст. Молекулярная патология пер. с польского JVL 1967 с. 197 В кн. Лекции медицинской генетике М., 1974 с. 195. под редакцией Члена-кор, АМН СССР проф. A. А. Прокофьевой-Бельговской и проф. В.П.Эфроймсона.
А.Я.Дьяченков, Б.В.Лебедев. Вопросы охр. мат. и детства 1969, № 7
с 29.
Л.О.Бадалян, В.А.Таболан, Е.Е.Вельтищев. В кн. Наследственные болезни у детей М., 1971, с 31.
Г.Харрас.Основы биохимической генетики человека М, 1973, с. 156.
Б.В.Лебедев, М.Г.Блюмана. В кн.: Фенилкетонури у детей М. 1972, 7-8.
Крейндлер А. Кричель Е. Стойка И. Детская эпилепсия. Бухарест 1963.
М.Г.Блюмина, Б.В.Лебедев, Н.С.Мирозоянц. Клинические и элект-роэнцефалографические особенности судорожного синдрома при фенилкетонурии у детей.
Журнал невропатология и психиатрия том 69 1969, 10. с 1540.
A.А.Покровский Биохимические обоснования разработки продуктов повы-шенной биологической ценности. Вопр. питания 1964, 1. 3.
A.А.Дьячковъ, Б.В.Лебедев. Некоторые показатели обмена фенилаланина и тирозина при фенилкетонурии у детей.
Вопр. охр. мат. и детства 1957, 7, 29.
Kauimann S.Science 1958 V 128 р 1506.
Wallace Н.W.Moldove Н.Meistek A.
Kauimann S.J.Biol chera 1962 v 237 p 2712.
Tishler B.Mc Geer E.G.Canad med. Ass J. 1962 v 87. p 1331.
C.H.Бараиов T.E.Горизбра.Ж-общей химии 1959, т. 29, с 3322.
